کشاورزی پایدار و ارگانیک

کشاورزی پایدار و ارگانیک در ساده ترین تعریف به عنوان «کشاورزی بدون افزودن مواد شیمیایی ، صنعتی» تعریف شده است. کشاورزی ارگانیک در کشورهای گوناگون با نامهای مختلف شناخته می شود که 16 نام برای آن از جمله کشاورزی بیولوژیک ، کشاورزی پایدار و کشاورزی زاینده ذکر شده است. اجرای کشاورزی پایدار علاوه بر آن منجر به سود بخشی اقتصادی و اجتماعی می شود. این در حالی است که الگوهای کشاورزی متداول خسارتهای جبران ناپذیری به منابع زیستی کشور وارد کرده است. یکی از اجزای تشکیل دهنده بسترهای کشاورزی خاک است که به عنوان بستر اصلی کشت گیاهان و رشد آن محسوب می شود.

در آغاز اجرای کشاورزی پایدار و ارگانیک ، ابتدا ایجاد و حفظ و نگهداری بازدهی مشابه و سپس هزینه ها و فعالیتهای کشاورزان به میزان قابل توجهی کاهش می یابد.
اثرات بالقوه این سامانه را می توان به روی سلامت افراد جامعه ، منابع طبیعی ، دام ، هوا و غنی سازی ، حاصلخیزی خاک و غیره مشاهده نمود.
گرچه کشاورزی پایدار به عنوان راهی برای امرار معاش ،از سابقه بسیار طولانی برقرار است ولی با مفاهیم فعـلی آن از سابقه چندانی برخوردار نیست و تنها در سالهای اخیر به علت مشکلاتی که در اثر مصرف بی رویه مواد شیمیایی در کشاورزی و روشهای رایج تولید مواد غذایی بروز کرده است توجه بیشتری به آن معطوف شده است . آنچه مسلم است کشاورزی پایدار را نباید تنها به عنوان مجموعه ای از روشها به حساب آورد. بلکه باید آن را نوعی بینش قلمداد نمود که در آن فقط جنبه های فنی و تکنیکی مطرح نیست. در همین راستا معرفی کشاورزی پایدار از دیدگاههای فرهنگی در جامعه می تواند نقش موثری در رابطه با شناخت آن داشته باشد.

تاریخچه کشاورزی پایدار

برای تعریف کشاورزی پایدار توجه به دو اصل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اصل اول در ابتدای دهه 1980 با ظهور مفاهیم کشاورزی قابل تجدید و کشاورزی پایدار تکامل یافت و در واقع مفهوم آن بر اساس اصل « اثر متقابل اکولوژیکی » قابل توضیح است. این مفهوم در حال حاضر فلسفه کشاورزی جایگزین را تشکیل می دهد. اصل دوم نیز از سال 1987 شروع شد و اینکه کشاورزی پایدار را در مقیاس جهانی در بر دارد. در این اصل اثرات متقابل کشاورزی با جامعه مطرح است.

در اوایل قرن بیستم کشاورزی در ایالات متحده آمریکا در مراحل صنعتی شدن خود بود. در آن زمان کشاورزی ایالات متحده در اوج توسعه بود. در ابتدای دهه 1930 تعداد مزارع به حداکثر خود یعنی 8/6 میلیون رسید. مکانیزاسیون به سرعت گسترش یافت و سطح زیر کشت توسعه یافت و کشاورزی با صنعت به رقابت پرداخت و تکنولوژی به سرعت گسترش یافت.
در شروع قرن بیستم مفاهیم کلی گرایی در مقابل فرد گرایی شکل گرفت. ظهور افکار کلی گرایی که در آن به سیستمهای طبیعی به عنوان یک الگو می نگرد و بر نقش کشاورز در توسعه سیستمها متکی است ، منجر به توسعه مفاهیمی شد که امروزه کشاورزی جایگزین می نامند. در طی دهه 1900 کشاورزی جایگزین به موازات کشاورزی صنعتی شکل گرفت. اولین حرکت سازمان یافته کشاورزان ، جنبش کشاورزی بیودینامیکی بود که از سخنرانیهای «رودلف استینر» بنیان گذار علم شناسایی طبیعت انسانی در سال 1924 شروع شد. اصول کشاورزی بیودینامیک روشهای مناسب زراعت و باغبانی را شامل می شود و تنوع، چرخۀ مجدد مواد ،اجتناب از مصرف مواد شیمیایی، عدم تمرکز تولید و توزیع و غیره را در بردارد. از دهۀ 1920کشاورزان بیودینامیک این اصول را توسعه دادند و روشهای مناسب سنتی را مجدداً معرفی کردند.

پیدایش فلسفه ارگانیک

عواملی که منجر به ظهور کشاورزی ارگانیک، بیولوژیک و اکولوژیک وبالاخره جنبش کشاورزی تجدید شونده شد، به «انتشارات آلبرت هووارد» برمیگردد .کشاورزی تلفیقی ،غیر متمرکز و عاری از مواد شیمیایی ،بوسیله «نورث برن» در سال 1940مطرح گردید.

در اواخر دهه ی 1940 و اوایل دهه ی 1950 منابع علمی متعددی در رابطه با کشاورزی ارگانیک به چاپ رسید. «لوئیس بروم فیلد» نیز در توسعه ی کشاورزی ارگانیک ،که در آن انسان ،گیاه ودام در یک سیستم زنده با هم در ارتباط هستند ،سهیم بود. وی دریافت که مهارت یک کشاورز خوب، گواهی است بر اینکه هر کس نمی تواند کشاورز باشد. محققین دیگر نیز در رابطه با صدمه به محیط و تخریب منابع که ناشی از روشهای جدید زراعت است، بحث کرده اند. آنها مکررا ً از روش «جامع نگری » در کشاورزی حمایت کرده اند.

تا سالهای آخر دهه ی 1950 تکنولوژیهای صنعتی به صورت فزاینده ای تکامل یافت ؛ ازجمله تخصصی شدن کشت گیاهان زراعی در مزارع و قابلیت دسترسی زیاد به کودها و آفت کش ها زیاد شد؛ کمبود نیروی کار با تراکتور مرتفع گردید ؛امکانات مالی برای سرمایه گذاری به آسانی در دسترس بود ؛با اینهمه مشکلات اساسی در این دوره، مازاد تولیدات کشاورزی بود.

در اواخر دهه ی1960 و ابتدای دهه ی 1970،حوادثی باعث شد که توسعه کشاورزی و اندیشه های مربوط به آن ،فراتر از مرزهای جدید اوایل دهه ی 1960،گسترش یابد. با پیدایش سموم در زنجیر غذایی، آگاهی مردم از اثرات تکنولوژیهای مدرن برروی محیط زیست افزایش یافت ؛تجمع عناصر غذایی در آبهای سطحی وزیر زمینی و بهره برداری بی رویه از آنها زیاد شد. کمبود انرژی در ابتدای دهه ی 1970،نوعی آگاهی بوجود آورد و برای اولین بار احساس شد که منابع طبیعی زمین محدود هستند . در دهه ی 1950 به ازای هر 5بشکه ،یک بشکه مصرف می شود . پیش بینی می شود ،بین سالهای 1994 تا 2005 ،این رقم به یک بشکه به ازای هر بشکه خواهد رسید به نحوی که در آینده در آمریکا جستجو برای نفت به عنوان منبعی از انرژی ،اقتصادی نخواهد بود.

همان طوریکه ذکر شد سیستمهای کشاورزی باید نیازهای انسان امروزی و آنچه را که انسان دریک دهه یا حتی یک قرن بعد نیاز دارد ،فراهم کند و بدین ترتیب کشاورزی پایدار از اهدافی است که باید هر چه سریعتر به آن دست یافت.

زمانی عقیده براین بود که چون زمینهای جنگلی در دسترس است، به سهولت می توان آنها را به زمینهای کشاورزی تبدیل کرد. امروزه این عقیده تغییر پیدا کرده است ،زیرا زمانی که پوشش گیاهی حذف شود و زمین برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد، مشکلات زیست محیطی زیادی بوجود می آید؛ در نتیجه باید در جستجوی روشهایی برای افزایش تولید غذا بجز از راه افزایش سطح زیر کشت بود.

کشاورزی ارگانیک ،نظام زراعتی است که مبتنی بر مدیریت اکوسیستم زراعتی ،تمرکز بر حاصلخیزی خاک و سلامت گیاه و عدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی است ،که این نظام با شرایط اجتماعی ،اقتصادی منطقه ای و محلی سازگار است . در سطح فراتر از کشاورزی ارگانیک ،کشاورزی بیو دینامیک تعریف می شود که شامل ابعاد روحانی با ساختار ریتم های کیهانی ،نیروی حیاتی ، کیفیت ،تدارکات بیودینامیک ،موجود زنده مزرعه می شود.

مفاهیم و اصول کشاورزی پایدار و ارگانیک

مصرف فراوان انواع سموم و کودهای شیمیایی چه از لحاظ تبعات زیست محیطی از قبیل آلودگی آب های زیر زمینی و برهم زدن تعادل زیستی ،روز به روز مورد تردید جدی قرار می گیرد . طرح مسائل جدیدی همچون گیاهان تغییر یافته ژنتیکی نیز به این موارد اضافه شده است . امروزه افزایش آگاهی مصرف کنندگان به مسائل فوق و افزایش گزارشات منتشره در خصوص تاثیرات سوء مواد فوق بر سلامتی مصرف کنندگان و ایجاد بیماریهای حاد و مزمن ،اشتیاق مصرف کنندگان را به محصولات تولید شده در شرایط طبیعی و حتی الامکان بدون استفاده از انواع سموم و کودهای شیمیایی افزایش داده است. در ابتدا بازار چنین محصولاتی با عناوین متفاوتی که نشان از منشأ طبیعی نهاده های مصرف شده و آگاهی ها بود، رشد قابل توجهی را تجربه نمود، به حدی که برنامه ریزان در جوامع صنعتی به منظور جلوگیری از تقلب ،استاندارهایی را برای تولید، عرضه و برچسب زنی محصولات ارگانیک تدوین و ارائه نموده اند. براساس این استانداردها ،در هر کشوری با نظارت دولت نهادی غیر دولتی نظارت بر اجرای استاندارد ها در واحد تولید کننده محصولات ارگانیک را، برعهده می گیرد و البته مسئولیت نظارت کلی بر عهده دولت باقی می ماند .البته نظارت از سوی سازمان های بین المللی نیز پیش بینی گردیده است.

کشاورزی پایدار و ارگانیک در ساده ترین تعریف به عنوان «کشاورزی بدون افزودن مواد شیمیایی صنعتی» تعریف شده است . ماده شیمیایی صنعتی ،ماده ای است که طی فرایند های شیمیایی غیر طبیعی تهیه شده است .این تعریف ،ناقص و حتی نادرست است. این تعریف بدان معنا نیست که کشاورزی ارگانیک قطعا ً کشاورزی بدون مواد شیمیایی باشد، زیرا ما در جهانی زندگی میکنیم که در آن مواد شیمیایی مصنوعی در خاک ،آب و هوا وجود دارد. واژه ارگانیک مانند بسیاری از واژگان انگلیسی، چندین معنا دارد. معنایی که در کشاورزی ارگانیک مدنظر است ، برای مدیریت تمام مزرعه به کار می رود و براساس آن، مزرعه به عنوان موجود زنده در نظر گرفته می شود .مواد شیمیایی صنعتی (مصنوعی ) چون علف کش ها ، حشره کش ها ،قارچ کش ها ، داروهای دامی ،سوپرفسفات و اوره در کشاورزی ارگانیک به کار نمی رود . به طور کلی در مزارع ارگانیک ، هیچ گونه ماده شیمیایی مصنوعی به کار برده نمی شود .این مواد در آماده سازی خاک ، رویش گیاه یا تولید نهاده هایی که در تغذیه گیاه ،ذخیره سازی ، فراوری و یا فروش آن دخالت دارند، به کار نمی روند . به علاوه ،دام ها تا حد امکان اجازه حرکت آزادانه در مرتفع را دارند . کشاورزی ارگانیک ،حرکت رو به عقب نیست . در این سامانه ، بهترین دانش سنتی با علم جدید ترکیب می شود و در عین حال با سایر روش های نوین مدیریت ،سازگار است .مزارع ارگانیک همچون دیگر زمین های زراعتی به خوبی آماده شده و نیازمند مدیریت قوی ،به ویژه درمورد خاک و آفات است.

تاثیرات توانمند سازی سامانه کشاورزی پایدار و ارگانیک

تاثیرات اجتماعی:

• • بهبود شرایط سلامت افراد
• • ایجاد اشتغال و فرصتهای تحصیل و آموزش بهتر
• • کاهش مهاجرت روستایی
• • ذخیره سازی برای مدت طولانی‌تر

تاثیرات اقتصادی:

• • کاهش 40.6 درصدی هزینه‌ها
• • حفظ و امنیت اقتصادی بیشتر درآمد روستایی و اقتصاد قوی‌تر روستایی
• • کاهش سرمایه‌گذاری نقدی
• • بازدهی بالا و خطرپذیری کمتر

تاثیرات کشاورزی:

• • حفظ و نگهداری بانک گونه‌های کشاورزی
• • تعادل و یکنواختی در کیفیت محصولات غذایی
• • حاصلخیزی و غنی‌تر کردن خاک در برابر فعالیت‌های میکروبی در خاک و در نهایت مقاومت بیشتر خاک در برابر آفات و بیماری‌ها
• • ایجاد خود اتکایی در تولید محصولات کشاورزی

تاثیرات زیست محیطی:

• • کاهش آلودگی در خاک
• • حفظ و نگهداری مواد مغذی در خاک و میکرو ارگانیسم‌های خاک
• • کنترل بیشتر فساد و فرسودگی در خاک
• • رسیدگی و بررسی آلودگی آب و هوا
• • دوام و ماندگاری بیشتر در محصولات کشاورزی

اهمیت سامانه کشاورزی پایدار و ارگانیک در کشورهای در حال توسعه